Kościoły na Szlaku Architektury Drewnianej w województwie śląskim

Marta Szwarc

W skład Szlaku Architektury Drewnianej w województwie śląskim wchodzą nie tylko kościoły, ale także leśniczówki, chałupy, dzwonnice, kaplice, karczmy, obiekty gospodarcze, takie jak młyny czy spichlerze oraz pałacyk myśliwski. Prace nad nią trwały od 2001 roku i obecnie skupia 97 obiektów, które znajdują się równocześnie na trasie głównej, jak i pobocznych pętlach. Jej łączna długość to około 1060 km i dzieli się na trasę główną oraz pięć pętli: częstochowska (180 km), gliwicka (160 km), rybnicka (130 km), pszczyńska (135 km) oraz beskidzka (120 km). Szlak łączy się również z podobnymi projektami w województwie podkarpackim, świętokrzyskim oraz małopolskim. Poniżej przedstawione będą pokrótce drewniane kościoły, które znajdują się na głównej trasie szlaku:

1) Kościół św. Barbary w Bielsku-Białej w Mikuszowicach Krakowskich – zbudowany został w 1690 roku przez mistrza ciesielskiego Piotra Piotrowskiego na zlecenie proboszcza Urbana Kupiszowskiego z drzewa modrzewiowego. Jednym z najstarszych zabytków kościoła jest znajdująca się w lewym, bocznym ołtarzu figurka Matki Boskiej z Dzieciątkiem pochodząca z 1420 roku, zaliczana do grupy śląskich Madonn Pięknych. Znajduje się tam również bogata polichromia ukazująca sceny z życia św. Barbary, wykonana przez beskidzkiego malarza Jana Mentila.

2) Kościół św. Walentego w Bieruniu Starym – nie wiadomo kiedy dokładnie powstała świątynie. Pierwsze wzmianki o niej pochodzą z 1628 roku ze sprawozdania wizytacyjnego sporządzonego przez Johanna Hoffmana. W 2015 roku została wzniesiona do rangi sanktuarium archidiecezjalnego. W ołtarzu głównym umieszczone są dwa obrazy św. Walentego. Jeden pochodzi z 1722 r. drugi z kolei – młodszy z 1907 r. namalowany został przez Jana Nygę.

3) Kościół Wszystkich Świętych w Bojszowie – wchodzi również w skład pętli gliwickiej. Pomimo, że pierwsze wzmianki o parafii w Bojszowach pojawiają się już z 1376 roku, to obecna budowla powstała dopiero w 1506 r. na miejscu poprzedniej. W 1545 roku dobudowana została wieża o słupkowej konstrukcji, która posiada podwieszaną izbicę oraz ośmioboczny hełm. Wnętrze świątyni jest w stylu barokowym z elementami późnogotyckimi, takimi jak portale z XVI wieku czy dębowa kaplica.

4) Kościół św. Jana Chrzciciela w Bruśku – został zbudowany w 1592/1593 roku. W zachodniej części świątyni znajduje się wieża o konstrukcji słupowej, której dach pokryty jest dachem namiotowym. Wewnątrz znajduje się ołtarz z XVIII-wiecznym obrazem Jana Chrzciciela. Po wojnie zostały umieszczone tam dwie, pochodzące z XVI wieku rzeźby Matki Boskiej oraz św. Anny. Całe wnętrze zdobione jest polichromią patronową, wykonaną przez Wawrzyńca Grochowskiego w 1693 roku.

5) Kościół św. Wawrzyńca w Chorzowie – wybudowany został w 1599 r,, jednak pierwotnie znajdował się w Knurowie. Gdy wzniesiono nową świątynię w danej miejscowości, ta została zamknięta w latach 20. XIX wieku. Kościół przeniesiono w 1936-1938 do Chorzowa na Górze Wyzwolenia. Działkę pod jego budowę przekazał zarząd Polskich Kopalni Skarbowych. Wnętrze świątyni jest w stylu barokowym oraz znajdują się tam obrazy pochodzące z XVII wieku przedstawiające patrona św Wawrzyńca, św Agnieszkę oraz Madonnę z Dzieciątkiem. Niestety najcenniejsze wyposażenie kościoła knurowskiego trafiło do Muzeum Śląskiego w okresie międzywojennym.

6) Kościół św. Marcina w Cieszowie – ten orientowany kościół zbudowany został w 1751 roku, jednak najprawdopodobniej pierwsza świątynia stała tam już w XIII wieku. Jego wyposażenie pochodzi głównie z późnego baroku. Zobaczyć można tam obraz św. Marcina, a także trzy ołtarze, dwa boczne oraz główny, w którym znajdują się rzeźby św. Nepomucena oraz św. Walentego.

7) Kościół św. Marcina w Ćwiklicy – pierwotna świątynia, na zrębach której wzniesiono obecną, wspomniana została już w 1326 roku. Dodatkowo został również dwukrotnie przebudowany w XVIII wieku oraz na przełomie XIX i XX wieku. Wewnątrz świątyni znajdują się trzy późnobarokowe ołtarze, do których należą rzeźby świętych Wojciecha i Stanisława. W ołtarzu głównym znajduje się obraz św. Marcina, zaś w bocznych obrazy Matki Bożej i Ukrzyżowania. Cennym zabytkiem jest również XV wieczny, barokowy tryptyk umieszczony w kaplicy bocznej. Kościół znajduje się na szlaku również w pętli pszczyńskiej.

8) Kościół św. Jerzego w Gliwicach (Ostropie) – pierwsze wzmianki o świątyni w danej miejscowości pochodzą z 1340 roku, jednak wskutek wielu wydarzeń, budowę obecnego kościoła datuje się na wiek XVII. Dany obiekt jest zarówno drewniany (nawa oraz wieża) jak i murowany (prezbiterium oraz zakrystia). Wnętrze tego orientowanego kościoła jest w stylu barokowym, co dotyczy również znajdującej się tam polichromii. Również w XXI wieku podjęto się prac remonto-konserwatorskich. W 2009 roku zakończono etap prac, do których zaliczano wymianę pokrycia gontowego dachu, wieży oraz drewnianych ścian nawy, a także odmalowanie prezbiterium.

9) Kościół Wniebowzięcia NMP w Gliwicach – świątynia wybudowana została w Zębowicach w 1493 roku. Obecny kształt uzyskała dzięki przeprowadzonym pracom w XVII i XVIII wieku, wtedy też wnętrze ozdobiono licznymi rzeźbami oraz obrazami. Z tego okresu pochodzą również ołtarze: główny oraz boczne, a także ambona. W latach 1910-1911 w Zębowiach wybudowano nowy kościół, a ten wystawiono na sprzedaż. Na kupno zdecydowały się Gliwice w 1925 roku. Już po roku świątynia znalazła się w nowym miejscu – Cmentarzu Centralnym. Obecnie w pobliżu kościoła przebiega również niebieski Szlak Powstańców Śląskich oraz czerwony Szlak Husarii Polskiej.

10) Kościół św. Barbary w Górze – Początkowo była to kaplica wybudowana prawdopodobnie w II połowie XVI wieku. Rozbudowana została w 1950 roku poprzez przesunięcie wieży i dodanie nawy. Zmieniono wtedy również hełm wieży na dach namiotowy w kształcie ostrosłupa oraz dobudowano soboty. Ten orientowany kościół jest częściowo na podbiciu ceglanym, a dawna kaplica jest obecnie zamkniętym trójbocznie prezbiterium. Niestety wewnątrz nie zachowały się żadne zabytki ruchome, prócz krzyża ołtarzowego z XVIII wieku oraz dwa krucyfiksy z XIX.

11) Kościół Ścięcia św. Jana Chrzciciela w Grzawie – obecny wzniesiony został w XVI wieku, choć pierwsza świątynia stała tu już w XIV wieku. W latach 1580-1628 była w rękach protestantów, a po jej odzyskaniu przez katolików została przebudowania. Wewnątrz znajduje się głównie wyposażenie barokowe z XVII i XVIII wieku, lecz niektóre pochodzą z wieku XIX. Znajdują się tam rzeźby, m.in. aniołów oraz świętego Piotra i Pawła, które należą do ołtarza głównego, a także św. Cecylii, Barbary oraz Karola Boromeusza znajdujące się w ołtarzach bocznych. Ponad to zobaczyć tam można obrazy Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVII wieku oraz św. Jana Chrzciciela i Koronację Matki Boskiej z XIX wieku.

12) Kościół Narodzenia NMP w Gwoździany – pierwotnie świątynia znajdowała się w Kościeliskach i została tam zbudowana w 1576 roku. Do obecnej miejscowości przeniesiona została w latach 70. XX wieku i usytuowana na sztucznym wzniesieniu. Mimo to dawne wyposażenie świątyni zostało w poprzedniej wsi. Tak więc kościół w Goździanach na zewnątrz jest idealnym przykładem drewnianych konstrukcji dawnych lat, zaś wnętrze jest współczesne. Dodatkowo idealne odwzorowanie pierwotnej sylwetki budowli sprawiło, że w roku 1980 parafia otrzymała nagrodę II stopnia Ministra Kultury i Sztuki.

13) Kościół św. Michała Archanioła w Katowicach – położona w Parku Kościuszki w Brynowie świątynia jest najstarszą budowlą sakralną znajdującą się w Katowicach. Wzniesiona została w 1510 roku w Syryni w powiecie wodzisławskim, a jej przeniesienie miało miejsce w 1938 roku. Wewnątrz znajduje się korpus drewnianej, XVII-wiecznej ambony oraz późnogotycka XVI-wieczna rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem. W kruchcie jest położona kamienna kropielnica z XV wieku oraz drewniana skrzynia z okuciami pochodząca z XVIII i XIX w. Nad ołtarzem znajduje się kopia franciszkańskiego Krzyża z San Damiano. Od 1997 roku obiekt ten jest pod opieką Muzeum Historii Katowic.

14) Kościół Świętej Trójcy w Koszęcinie – pierwotna budowla niestety uległa zniszczeniu w 1720 roku. Obecnie znajdujący się na danym miejscu kościół zbudowany został w 1724 roku. Miejsce to związane jest z licznymi legendami, z których jedna dotyczy objawienia córce miejscowego młynarza – Wiktorii. Wnętrze świątyni jest z I połowy XVIII wieku w stylu barokowym. Z tego okresu pochodzą również ołtarze – główny oraz boczne. W ołtarzy głównym znajduje się późnogotycka Pięta barokowy obraz Trójcy Świętej w zwieńczeniu, zaś w ołtarzach bocznych zobaczyć można rzeźby św. Barbary oraz Teresy. Na chórze muzycznym znajdują się również zabytkowe organy z 1886 roku.

15) Kościół św. Anny w Lublińcu – zbudowany został w 1653 roku na ówczesnym przedmieściu, a jego fundatorem był hrabia Andrzej Cellary. W XX wieku świątynia bardzo podupadła, dlatego też w latach 1996-2004 została rozebrana i zrekonstruowana. We wnętrzu tego orientowanego kościoła znajduje się barokowe wyposażenie. Zobaczyć można tam XVII-wieczny obraz św. Anny w ołtarzu głównym oraz stojące po bokach figury czterech ewangelistów, również pochodzące z tego samego okresu. Na ołtarzu widnieje również herb Cellarych. Innymi przykładami sztuki barokowej jest obraz Zwiastowania, Upadku pod Krzyżem oraz Pieta pochodzące z XVII wieku oraz XVIII-wieczne wizerunki św. Barbary oraz Ewangelistów.

16) Kościół św. Szymona i św. Judy Tadeusza w Łodygowicach – początkiem świątyni była kaplica wybudowana w XIII wieku. Wielokrotnie rozbudowywana uzyskała kształt jaki ma obecnie. Jest jednym z największych kościołów drewnianych na obszarze polskich Beskidów, a jego długość wynosi około 40 metrów. Wewnątrz znajdują się zarówno elementy wczesnobarokowe, jak np. dwa ołtarze boczne; barokowe, rokokowe oraz klasycystyczne. W stylu rokoko utrzymany jest ołtarz główny oraz trzy boczne. Po bokach nawy głównej umieszczone są kaplice Matki Boskiej Różańcowej oraz św. Franciszka z Asyżu. Znajduje się również z pętli beskidzkiej.

Kościoły na Szlaku Architektury Drewnianej w województwie śląskim

17) Kościół św. Klemensa Papieża w Miedźnie – pierwszy kościół istniał w Miedźnie już pod koniec XIII wieku. Obecna świątynia powstała w 1721 roku na miejscu poprzedniego, rozebranego ze względów bezpieczeństwa. Nowy obiekt został dodatkowo powiększony poprzez wydłużenie nawy. Duża ilość okien i przestronna nawa sprawiają, że wnętrze jest nie tylko dobrze doświetlone, ale również okazale prezentuje swoje barokowe i późnobarokowe wyposażenie. Wyróżnić należy bogatą polichromię snycerską oraz XVIII-wieczny ołtarz główny z bramkami i obejściami. To w nim znajduje się obraz św. Klemensa Papieża, przysłaniany przez XIX-wieczny wizerunek Madonny. Umieszczono tam również gotycki witraż z XV wieku ukazujący scenę Ukrzyżowania.

18) Kościół św. Jana Chrzciciela i Matki Boskiej Częstochowskiej w Poniszowicach – pierwsze wzmianki na temat parafii pochodzą z XII wieku, jednak dwie poprzednie świątynie nie przetrwały do naszych czasów. Obecnie jest to trzeci kościół zbudowany w 1499 roku oraz wielokrotnie przebudowywany i powiększany. Ostatnie prace miały miejsce w 2012 roku, kiedy to wylano nowe fundamenty oraz zrekonstruowano kaplicę. Wewnątrz kościoła zachowały się ołtarze pochodzące z XVII wieku. W ołtarzu głównym można zobaczyć prócz obrazu Narodzenia św. Jana Chrzciciela znajduje się także obraz Matki Bożej Częstochowskiej, który został tam umieszczony w 1860 roku. Warto wspomnieć również o stojącej obok dzwonnicy, w której znajdują się cztery dzwony. Jeden, najstarszy dzwon „Słowo Pańskie” pochodzi z 1536 roku.

19) Kościół Świętej Trójcy w Rachowicach – pierwsze wzmianki o parafii pochodzą z 1447 roku, a najstarszym obiektem jest murowane prezbiterium, datowane na XV/XVI wiek. Obecna drewniana nawa została zbudowana w 1668 roku, a nieco później dobudowano również wierzę- dzwonnicę, którą kilkadziesiąt lat później należało odbudować z powodu pożaru. Wewnątrz znajduje się głównie wyposażenie barokowe, w tym głównym ołtarz sprzed 1679 roku z obrazem Trójcy Świętej. W późnobarokowym stylu zachowały się XVIII-wieczne ołtarze boczne.

20) Kościół św. Michała Archanioła w Rudzińcu – Obecny kościół wybudowany został w 1657 roku z fundacji Wacława Pełki (Wenzla von Pelka) – ówczesnego właściciela wsi, którego herb znajduje się pod lożą kolatorską. Z tego samego okresu pochodzi polichromia wewnątrz kościoła, która w całości przetrwała do czasów współczesnych. W prezbiterium przedstawia ona w rzędzie dolnym sceny pasyjne, w górnym zaś postacie świętych. Ozdobiona jest również nawa oraz parapet chóru muzycznego. Wyposażenie natomiast pochodzi z XVIII wieku. Warto zwrócić uwagę na ołtarz główny w stylu barokowym z obrazem Wniebowzięcia Matki Boskiej oraz św. Michała Archanioła.

21) Kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Sierakowicach – Obecny kościół wybudowano w 1679 roku, choć pierwsze wzmianki o parafii pochodzą z XV wieku. Kościół wielokrotnie odnawiano, przez co w 2001 roku odkryto oryginalne polichromie z XVII wieku, które poddano renowacji w następnych latach. Na ścianach prezbiterium, nawy oraz balustrady chóru muzycznego ukazują nie tylko postacie świętych, ale również sceny sakralne. Do barokowego wyposażenia kościoła należą ambona, chrzcielnica, ołtarz główny ukazujący św. Katarzynę Aleksandryjską oraz dwa ołtarze boczne. Na nich jednak znajdują się obrazy z wieku XIX, ukazujące Matkę Boską Częstochowską oraz Serce Pana Jezusa. Znajduje się również z pętli gliwickiej oraz w pobliżu Szlaku Powstańców Śląskich czy Szlaku Stulecia Turystyki.

22) Kościół Wszystkich Świętych w Sierotach – pierwsze wzmianki o parafii pojawiły się już w XIII wieku, jednak obecna świątynia powstało dwa wieki później. Początkowo w 1427 roku wybudowano murowane prezbiterium, zaś 30. lat później dobudowano drewnianą nawę. Najmłodszym elementem budowli jest wieża, która powstała w 1775 roku. Na uwagę zasługują XVIII-wieczne organy umieszczona na chórze oraz polichromia z 1470 roku, która została odsłonięta i odrestaurowana w XX wieku. Wśród wyposażenia wyróżnia się również późnorenesansowy ołtarz główny ukazujący obraz Matki Boskiej Królowej Niebios oraz malowidło przedstawiające św. Floriana ratującego wieś przed pożarem.

23) Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Starej Wsi – jest to druga świątynia, wzniesiona na tym miejscu w 1522 roku, konsekrowana była natomiast 8 lat później. Wieża jednak została zbudowana w XVII wieku. Przez kolejne lata kościół był wielokrotnie przebudowywany, co spowodowało utracenie pierwotnego kształtu budowli, która miała charakterystyczny styl śląsko-małopolski. Wewnątrz znajduje się wczesnobarokowy ołtarz główny z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz świętymi: Katarzyną i Barbarą, a także dwa boczne z XVIII wieku przedstawiające Matkę Bożą Różańcową oraz św. Józefa. Znajduje się tam również bogata dekoracja malarska w postacie polichromii, głównie w motywach roślinno-geometrycznych przedstawiająca wizerunki świętych. Wyróżnić należy także późnogotycki obraz Ukrzyżowania z początku XVI wieku.

24) Kościół św. Jadwigi z Zabrzu – kościół ten należy do najmłodszych na danym szlaku, ponieważ wybudowany został w 1928 roku. Decyzja o budowie drewnianego obiektu, a nie murowanego, została podjęta z uwagi na możliwość wystąpienia szkód górniczych. Patronką danej świątyni jest św. Jadwiga Śląska – księżna wrocławska oraz patronka tego regionu. Przed kościołem znajduje się jej posąg wraz z wyrytą prośbą o wstawiennictwo w języku łacińskim. Poświęcenia dokonano 25 sierpnia 1929 roku, a później zajęto się jej wystrojem, które głównie pochodzi z lat 30-tych i 40-tych XX wieku. Najstarszym elementem, są sprowadzone z Lutyni organy, pochodzące z 1883 roku. Na wyróżnienie zasługuje tutaj szczególnie plan budowy obiektu. Świątynia ta ma bowiem kształt dwunastobocznego graniastosłupa z czterema ośmiobocznymi wieżami.

25) Kościół św. Wawrzyńca w Zacharzowicach – pierwsze wzmianki pochodzą z 1447 roku, jednak obecna świątynia powstała w latach 60-tych XVI wieku. W 1675 dobudowano wieżę, a przez kolejne wieki kościół wielokrotnie remontowano. Wewnątrz znajduje się polichromia z 1960 roku, a poprzednia pochodząca z XVI wieku została zamalowana już w wieku XVIII. Najcenniejszym obiektem był neogotycki tryptyk ołtarzowy z figurą św. Anny Samotrzeciej, który został skradziony w 1997 roku. Obecnie podziwiać tam można jedynie jego kopię. Zachował się natomiast neobarokowy ołtarz pochodzący z 1897 roku wraz z obrazem św. Wawrzyńca oraz młodszy ołtarz boczny z rzeźbami św. Stanisława Kostki, św. Stanisława, św. Barbary oraz św. Katarzyny.

Pętla beskidzka:

• Kościół św. Wawrzyńca w Bielowicku
• Kościół św. Barbary w Bielsku-Białej
• Kościół św. Katarzyny w Cięcinie
• Kościół św. Krzyża w Istebnej
• Kościół filialny św. Józefa w Istebnej
• Kościół Matki Boskiej Fatimskiej w Istebnej
• Kościół NMP Nieustającej Pomocy w Lalikach
• Kościół św. Szymona i Judy Tadeusza w Łodygowicach
• Kościół św. Anny w Ustroniu
• Kościół św. Jakuba Apostoła w Szczyrku
• Kościół Znalezienia Krzyża Świętego w Wiśle
• Kościół Matki Boskiej Częstochowskiej w Żabnicach

Pętla częstochowska:

• Kościół Matki Boskiej Różańcowej w Boronowie
• Kościół św. Jacka w Borze Zapilskim
• Kościół św. Wawrzyńca w Cynkowie
• Kościół Świętej Trójcy w Koszęcinie
• Kościół św. Szymona i Judy Tadeusza w Mokrej
• Kościół św. Mikołaja w Truskolasach
• Kościół św. Idziego w Zrębnicach

Pętla gliwicka:

• Kościół cmentarny Wszystkich Świętych w Bojszowie
• Kościół św. Jerzego w Gliwicach
• Kościół Wniebowzięcia NMP w Gliwicach
• Kościół św. Michała Archanioła w Księżym Lesie
• Kościół św. Mikołaja w Mikołowie – Borowej Wsi
• Kościół św. ap. Piotra i Pawła w Mikołowie – Paniowy
• Kościół św. Jana Chrzciciela w Poniszowicach
• Kościół Świętej Trójcy w Rachowicach
• Kościół św. Michała Archanioła w Rudzińcu
• Kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Sierakowicach
• Kościół św. Bartłomieja w Smolnicy
• Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Szałszy
• Kościół św. Jadwigi w Zabrzu
• Kościół św. Wawrzyńca w Zacharzowicach
• Kościół św. Michała Archanioła w Żernicy

Pętla pszczyńska:

• Kościół św. Wawrzyńca w Bielowicku
• Kościół św. Marcina w Ćwiklicach
• Kościół św. Barbary w Górze
• Kościół Ścięcia św. Jana Chrzciciela w Grzawie
• Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Kaczycach
• Kościół św. Michała Archanioła w Kończycach Wielkich
• Kościół św. Mikołaja w Łące
• Kościół św. Klemensa Papierza w Miedźnej
• Kościół św. Katarzyny w Pielgrzymowicach
• Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Starej Wsi
• Kościół pw. św. Jakuba Starszego Apostoła w Wiśle Małej
• Kościół św. Rocha w Zamarskach

Pętla rybnicka:

• Kościół św. Marii Magdaleny w Bełku
• Kościół św. Anny w Gołkowicach
• Kościół Bożego Ciała w Jankowicach Rybnickich
• Kościół św. Barbary i Józefa w Jastrzębiu-Zdroju
• Kościół Wszystkich Świętych w Łaziskach
• Kościół Trójcy Przenajświętszej w Palowicach
• Kościół św. Wawrzyńca w Rybniku
• Kościół św. Katarzyny i Matki Boskiej Różańcowej w Rybniku
• Kościół św. Mikołaja w Wilczej

Niektóre kościoły nie przynależą do szlaku głównego oraz żadnej pętli, jednak nadal wliczane są do zabytków znajdujących się na Szlaku Architektury Drewnianej w województwie śląskim:

• Kościół parafialny pw. św. Wawrzyńca w Bobrownikach
• Kościół ewangelicko-augsburski w Bytomiu – Bobrek
• Kościół św. Andrzeja Apostoła w Gilowicach
• Kościół parafialny pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Juszczynie
• Kościół św. Jerzego i Wniebowzięcia NMP w Miasteczku Śląskim
• Kościół filialny pw. Matki Boskiej Fatimskiej w Pawełkach
• Kościół odpustowy św. Krzyża w Pietrowicach Wielkich
• Kościół parafialny pw. św. Idziego w Podlesiu
• Kościół pomocniczy pw. św. Józefa Robotnika w Popowie
• Kościół parafialny pw. Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny w Soblówce
• Kościół ewangelicko-augsburski w Zabrzu